Элдик дастан Жаныш Байыш аткаруучу: Улук Токтоболот уулу #дастан

 

«Жаныш-Байыш» - кыргыз элинин баатырдык дастаны. Ал бир нече кылым оозеки жашап, укумдан-тукумга тп, калыптануу жана нг тарыхында ар трд идеялык-философиялык ойлор менен байыган. Мурда анын зндлр ж жомок трнд айтылып келген. Пайда болгон доору так эмес. Бирок дастан каармандарына жана мазмунуна караганда кийинки доордо эле (16-18-кылымда) жаралган болушу ммкн. «Жаныш-Байышта» кыргыз элинин кз карандысыздыгы чн калмак баскынчыларына каршы крш, эркиндик, тедик жнндг мт-тилеги, ой-санаасы айтылат. Ошондой эле баатырдык жана акылмандык, адилеттлк жана ак ниеттлк сыяктуу адеп-ахлак, санат мотиви да арбын. Дастан эки бир туугандын аты менен аталат. Бирок экнн дастанда алган орду бирдей эмес. Байышка мнздм кеири берилген. Жаныштын аты Байыш менен бирге айтылса да, ал баш каармандын образын гана толуктайт. Ошондой болсо да эки бир тууган эл мдсн жогору санаган, эл чн кызмат кылган, душманга каршы кршт эл башын бириктирип, зор кч топтогон баатырлар катары срттлт. Азыр КР УИАнын Кол жазмалар фондусунда дастандын трт варианты бар. Биринчи вариантын М. Мусулманкуловдон (1922), экинчисин Ж. Жанаевден (1923) К. Мифтаков жазып алган. 3-4-варианты К. Акыев менен О. Урманбетовдуку. Бир варианты (К. Акыев, 1939, 1970) басмадан чыккан. Булар кркмдк сюжеттик-композициялык жактан бири-биринен айырмаланат. К. Акыев бул эпосту Токтогулдан йрнгн. Бул вариант бардык нускалардан клм гана эмес, кркмдг, мазмун-маызы, каармандардын образдарынын толук ачылышы, баяндоо ыкмасынын ар трдлг, ктрлгн идеянын жеткиле баяндалышы, куюлушкан бир кылка уйкаштык, сз байлыгы, баатырдык теманын жогорку баскычта чечилиши менен айырмаланат. Дастан К. Акыевдин шакирти Сарыкунандан (Сагынбек Дыйканбаев) Б. Кебекова тарабынан жазылып алынган. Сарыкунан эки жолкусунда (1965, 1967) эки башка айткан, алар кркмдк жагынан кескин айырмаланат. Алгач жаздырышында К. Акыевдин вариантынын чегинен кп чыга албаса, кийинкиси з алдынча варианттык дегээлге жеткен. «Жаныш-Байыш» эпосун тарыхый-этногр. жагдайда атайын изилдг алып, проф. И. Молдобаев монография жазган.