1-ги чыыш. 2023.07.01. Кызыл хоорай, Адыг-Ээрен. Алдыы-Дээрни Хан-Дээрден албыс уктуг хам кижи мен. Чеди-Хамнарны канчаар укталып нгенин авамдан дынаан мен, авам авазындан дынаан, авамны авазы кырган-авам бодуну иезинден дынаан бооп турар, ам ынаар-ла мынчап чоруй барган, аас дамчыыр деп чвевис ол шей. Ынчангашты, Чеди-Хамнарны баштай тывылган чери Хорум-Даг деп турар. Тыва оол мурнуу чктен борбак кара кадай эккелген, мурнуу чк дээрге Моол бооп тур-ла ыйнаан. Оо соонда, аймакты база бир оглу согу-барыын чктен ак шырайлыг, ай-хн херелдиг кончуг чараш кадай алган дээр, ол ынаар Шория бооп турар хевирлиг. Борбак кара уругдан оол уруг трттнген, ак арынныг келин кыстан кыс уруг трттнген. Ол ийи гленип баштанырга олар 14 ажы-тлдг болган, 14 ажы-тлн чедизи хам болу берген, ынчаандыр Чеди-Хамнар деп хамнар укталган. Ам мээ кырган-авам болза база Алдыы-Дээрден, Алдыы-Дээр Дайын-Дээр бурганны хамы бооп чораан, база мээ-биле дмей. Ол чок боорда 1938 чыл тнчзнде чок болган, лама кижи-биле чижип каапкан. Боду улгаткыже чедир хамнавайн чораан, чеди оолдуг, бир кыстыг, кыс уруу мээ кырган-авам болуп турар, авамны иези. Улгады бергеш албыстай берген-дир кадай чве, ш чыл иштинде албыстаан. н ээзи каггаш чоруткаш ске кадайга олуруп алган дээр. ш чыл болганда бир улуг хам кижи крп каан дээр, Шанчы уундан келген хам. Ол хам: “Бо уруг кгс анаа, хам уруг шээй, чге мынчап албыстап чоруур” дээш, дгрн тутсупкан дээр болгай. Дгрлээн соонда угааны дедир чагар деп барган. Оон, чалаттырып, Чалбак-Хараганга мынчап чурттап чораан. Ол кырган-ачавыс дедир чедип келген дээр. Оон ам, киирбеске, кончуг дедир кадай дээр, ашаан чедир хлээвейн, киирбейн туруп бээрге чагыс кыс уруу иезини мурнунга дис кырынга олургаш: “Ачамны хлээп ап кр” деп дилээрге ынчан киирген дээр. Оон, бирээ мындыг тг авам чугаалаан. “Чараш уруг сылданган аараан, ат болган-дыр” деп чалаан. Чеде берген. Ол черге баарга ылап-ла чаш уруг ыглаан-сыктаан, эът-кежи изээн турган. “Бо кандаай чвел, чаш урууарны ойнаар кызын чге каапкан силер, эрги чуртта?” дээшти, дгрлеп эгелээн. Хараачазын кежээ улус хаапкан турда “хараачаар ажыдыар” дээн. Хараачазын ажыткан. Оон, адазын: “Бээр от чанынче олуруп ал, эдээ белеткеп алгаш олур” дээн. Элээн дгрлп чоруй “эдээ дос” деп алгырарга, эдээн дозарга ол эдекче бичии, пс-биле даарап каан ойнаар-кызы джп келген дээр логай, ол хараачадан. Ынчаар джп келген, ынчаар ол чаш уругну эткен дээр. 1938 чыл тнчзнде “дгр дужаа” деп. Ынчан ам кезек еде ламалар апкан турган Чадаанага. Мээ кырган-ачам, авамны адазы, ам ол кдээзи, катай чораан. Кырган-ачамны аъды арай багаай, кырган-авамны аъды – аттыг халыыр аът мунган кадай дээр. Чеде бээрге ол лама: “Дгр дужаа” дээрге, “ч дээшти сээ, тас ламага, дгрм дужаар кижи мен” – дыка туразы улуг кадай – дээшти алгышкан. “Сени мен чиптер мен” дээн, ол лама чотчу-лама дээр чораан. “Кр бис ийе, баштай сени чиптер мен” дээшти маргышкан. Ааа-ла алгышкаш, маргышкаш, кадай чве ааа алгангаш, ааа улаашты, деспээш чоруткан дээр, аъттангашты сирт дээн. Кырган-ачам соондан багай аъттыг халдып кээрге Хемчикти кеже берген хараган-хураган аразында чоруп турар, “кат-ием ынаар чиигенип турар-дыр” дээшти, ааа дазазын кыпсып алгаш таакпылап орган. Аъдыны узун тынын белинге баглангашты алгырган шей: “Кончуг тас лама! Ам крп тур мен, Бурган ораны чедер сен бе, четпес сен бе. Снезини не берди. Хемчикти кежирбес мен дээн сен, крд бе, Хемчикти кеже бердим” дээшти хемче шураан шей ол аъды-биле катай. Ол кадай ынчаар ааа чоруй барган. Слнде, харын ам база Дээрде апарган, алгыжы ындыг чорду: “Кавайланган Хемчиим” дээш алганыыр. Кырган-авамны ам бо мынчап-ынчап чорааш база кр мен, дмей-ле кр. Ам чге ол хам кижи Хемчикче шураан дээрге, бир эвес, Хемчикти эртерин эртип кээн, чурттап артып каап болур турган, а чурттап артып каар дээрге дем чотчу ламаны каргыжы бар логай, хрмнеп кылган чатказы бар, чижипкен. Бир эвес кырган-авамны иези Хемчикче шурап ынаар бурганнаваан чве болза, кавайланмаан болза ол хамык чатка биске кээр турган. Ынчангашты, кайгал кижи, хам кижи хемге чоруурга суу арыг боор дээн. Ындыг болган чве шээй. Оон ам, чеди ай, сес ай хире болганда хкйн сгн тыпкашты адагашка азар дээрге чгле ск болган, ол скт Чалбак-Хараганны Кызыл-Хаяны белинге орнукшуткан, дериг-дгр ч-х чвезин ыай Дгрлг-Каътче аскан чве дээр. Авамны кырган-авазыны дугайында дынаан члм ол. Бо еде ол кырган-ававысты угундан укталган беш хам бар бис. Э улуу мен-дир мен, оон бичези лчеймаа Эртинеевна бар, оон бичези Светлана Светлововна бар, оо соонда Дамба-Доржу Эртинеевич бар..., ол кырган-ававыстан беш хам хамнап чоруурувус ол-дур. Оон, Могуштар талазындан чоруткан хамнар база бар, ол Чеди-Хамнар. Ук-тгзн аттыг бижип, аймак ыяжыны дагылгазын кылып чоруур улус чорду. *** https://vk.com/verhovny_shaman?w=wall...
