Бл видеода келтірілген деректерді сіздерге апарат ретінде сынып отырмыз! Бл соы рі наты тжырым дегені емес. Сол себепті бл таырып лі зерттеу стінде екенін хабарлаймыз. Бл баытта кп ізденуіміз керек, егер Алла аласа біз рине аиатты табамыз! Бл маалада Алихан атамыз аза деген сз айдан шыыпты деген таырыпты озай отырып, сол кездегі аза деген сзге байланысты – гімелерді тірік екенін айтып ткен. аза сзі аша деген сзден жне айса, халиса, ыз-а деген сздерден шыан деген тжырымдарды барлыы ате екенін айтып, сол дуірдегі кітаптардан аза деген сзді айдан шыанын білуге ммкіндік жо екенін айтып кеткен. Осыны шарапатынан біз, «аза» этнонимына атысты араб жне парсы тіліндегі ебектерде келген деректерді тауып, здеріізді назарларыыза сынып отырмыз рметті аайын! Ал енді таырыбымыза оралайы! Араб тіліндегі Ибн Манзурді «Лисан ал-араб» атаулы тсіндірме сздік кітабында жне «л-мжм ал-уасит» тсіндірме сздігінде де «аза» сзіні маынасы туралы былайша тсініктер айтылан: «аза» (аза) сзіні маынасы – блтты лкен блігінен блініп шыан кіші блігі» дегенді аартады. Жне араб сздіктеріні брінде де, осы айтылан тсініктемеге осымша «аза» (аза) сзіні маынасы – лкен нрседен кіші блігіні блініп шыуы» деп тсініктемелер айтылан. Бл сз араб тілінде «аза» деп айтыланымен тркілерді тіліне «аза» трінде енген. «Брын блектеніп кеткен блттар бір-біріне айта осылады» деген маынаны айтан. Демек лкен блттан блінген кіші блт айтадан лкен блта осылып кетуі ммкін. Сондай-а, парсы тіліндегі тсіндірме сздіктерде де «аза» сзіне «лкен блттан кіші блігіні блінуі», «бір заттан кіші блігіні блінуі» деген сияты маыналар айтылан. Жне мндаы «бір лкен заттан блініп шыан кіші блігі» зіні атын да затын да згертпейді, яни оны болмысы да, атауы да згермейді. Осындай маынадаы тсініктемелер айтылан парсы тіліндегі тсініктеме сздікті бірі «Деххаданы тсіндірме сздігі» деген сздік кітабы. Мнда да «аза» деген сзге «бір лкен заттан блінген кіші блігі» деген сияты маына айтылан. Осы араб жне парсы тіліндегі «аза» сзіне берілген тсініктемелерді зерделейтін болса, бл сз «лкен блттан блініп шыан кіші блігіне» атысты айтыланы белгілі болады. Осыан байланысты тркілерді арасында бір лкен топтан блініп шыан кіші топты «аза дстрі бойынша блініп шыан топ» лде ыса ана «аза болды» деп атайтын болан. Бл тркілерді арасында те кеінен тараан рдіс еді. Бан кптеген мысалдар келтіруге болады. Соларды бірі Ибн Рузбиханны «Мехман нама-и Бхара» кітабыны 89-бетінде келген. Онда былай деп баяндалады: «Шайбани ханны зіні лкен ауымынан аз санды нкерлерімен блініп сергелде болып жрген кезіндегі жадайы туралы: «Бл амалды тр- ындары бізді кннен кнге кшейіп келе жатан мемлекетімізді рылуы шін бірінші болып ынта-жігер таныту белбеуін байлаандар жне ансарлар мухажирлерге олдау крсеткендері сияты, кмек пен досты туын осы аймата лы мртебеліні нкерлері болып «азашылы» дстрі бойынша аып жрген бізді ызметшілеріміз болан ашындара ктерген еді» [89-бет]. Осы деректен белгілі боланы, Шайбани хан зіні лкен ауымынан аз санды нкерлерімен бірге блініп шыан жадайын «азашылы дстрі» деп атаан. Міне осыдан «аза» этнонимы андай маына аартатынын аны пайымдауа болады. Сосын, Мхаммед Хайдар Длатты «Тарих-и Рашиди» кітабында айтыл андай, білайыр хан ыпша даласында тгелдей билігін орнатан кезде оны аталастары болып табылатын Жошы улетінен шыан кейбір слтандар оны орнынан тайдырма болды. Сйтіп, мемлекетте блік жадайлары орын алды. сонда Керей хан мен Жнібек сияты кейбір слтандар аз ана топпен білайыр ханнан блініп Мулстана келді» деген. Міне осындай аз санды (кіші) топты кп санды (лкен) топтан бліну жадайын «азашылы» дстрі бойынша бліну деп атайды. Сйтіп осы «азашылы дстрі» бойынша блінген топ, кп тпей ауымы кбейіп жалпы «аза» лты ретінде аталып кетті. Осы дуір лерден бастап Шыыз хан мен оны рпатары ран алпауыт мемлекет бірнеше лыстара блініп кетті де, «мул» сзіні орнын баса сздер иелене бастады. Яни, лыстарды райсысы здерін баса атауларымен атай бастайды. Мысалы, «Жошы лысыдаылар», «Шаатайлытар», «Шайбанилер», «збек ханны лысыдаылар», «збектер» , «збек-азатар», «азатар» деген сия ты атаулар пайда болып «мул» деген атау айналымнан алды. Мндай процесті орын алуыны е басты себебі – «та пен билік шін талас» рекеттері болды. Солайша, таа таласуды салдарынан, тіпті туысан бауырлар бір-бірінен блініп, з жатастарын жинап, бір жаы «пленшені жатастары», екінші жаы «тгеншені жатастары» болып соысатын болды. Осылайша жаа атаулар пайда бола бастап, арадан біршама уаыт ткен со з дуірінде асан ата-даа ие болан «мул» атауы з-зінен жайлап тарих сахнасынан шыа барды.
